7 خرداد 1401

تغییرات بزرگ جهان تا سال 2050 (قسمت هشتم)

تغییرات بزرگ جهان تا سال 2050 ( بر گرفته از کتابی با همین عنوان – انتشارات مجله اکونومیست)

آینده جنگ (بخش هشتم)

برنامه ریـزان دفاعـی همیشـه می گوینـد کـه هدف شـان به وجـود آوردن نیروهایی اسـت کـه انعطاف پذیـر و انطباق پذیـر باشـند. چون آنهـا می داننـد پیش بینی حرکت بعـدی در جنـگ و در نتیجـه پیش بینـی نـوع نیروهای جنگنـده مورد نیـاز چقدر دشـوار اسـت. آنهـا مجبورند بـه حدس و گمـان روی بیاورنـد، اما اگـر روی یک گمان زیـادی حسـاب کننـد و آن هم غلـط از آب دربیاید، نتیجه اش می توانـد فاجعه ای ملی باشـد. وقتـی بـه جنـگ فکر می کنیـم، پیش بینـیِ حتی یک دهـه بعد دشـوار خواهد بـود، چه برسـد بـه چند دهـه بعد.

بررسـی مورد دانلد رامسـفلد و وزارت دفاع امریكا نشـان می دهد که پیش بینی ها و برنامه ریزی هـای دفاعی چقدر سـریع می تواننـد غلط از آب دربیایند. اوایل سـال۲۰۰۱ زمانـی کـه رامسـفلد بـرای بـار دوم وزیـر دفـاع امریكا شـد، اصلاحـات گسـترده ای را در پنتاگـون آغـاز کـرد. از دید رامسـفلد، مقامـات بلندپایـه ارتش امریـكا همچنان به شـیوه ای نوسـتالژیک به دنبال حفـظ آن ظرفیت های نظامی بودند کـه در دوران جنگ سـرد و رقابـت با اتحاد جماهیر شـوروی نیاز بود. رامسـفلد اعلام کرد کـه می خواهد از دکترینی که به دنبال اسـتقرار گسـترده نیروهای زمینی و تجهیزات سـنگین ، هزاران تانـک، تـوپ، جت هـای جنگنـده و عقبه لجسـتیکی بی پایان آنها اسـت عبـور کند و نیروهـای سـبک تر و انعطاف پذیرتـری را تقویـت کنـد کـه به سـرعت به مناطـق مورد نیـاز اعـزام می شـوند و می تواننـد از جدیدتریـن فناوری هـای ارتباطاتـی برای تسـلط سـریع در میـدان نبـرد بهـره بگیرند. ایـده جذابی به نظر می رسـید، اما آن موقع کسـی حملات یازدهـم سـپتامبر ۲۰۰۱ و واکنش ایـالات متحده بـه آن را پیش بینی نکرده بود و جالب این جاسـت که پژوهشـگران، همین ایده اصلاحی رامسـفلد را یکی از علل زمین گیـر شـدن امریـكا پـس از حمله به عـراق عنـوان می کننـد. اگر در سـال۲۰۰۱ بـه رامسـفلد می گفتید که امریـكا در طول دهه آینـده حدود ۳/۱ تریلیـون دلار در دو جنـگ زمینی گسـترده هزینـه خواهد کـرد، حتماً فکـر می کرد دیوانه شـده اید.

البتـه در طـول سـال های اخیـر برنامه ریـزان جنگـی امریـكا و انگلیـس در منطقه به خصـوص در افغانسـتان ، سیاسـتی دولبـه را در پیـش گرفته انـد: انجـام عملیـات پیچیـده علیـه شورشـیان همزمـان بـا سـرمایه گذاری روی آمـوزش غیرنظامیـان و افزایـش ظرفیت هـای مدنـی کشـور. ایـن سـؤال پیـش می آیـد که آیـا ممکن اسـت در طـول چند سـال آینـده دوباره شـاهد لشکرکشـی امریكا به منطقه باشـیم؟ جـواب منفی اسـت. مشـکل کشـورهای ضعیـف و رو به سـقوط و هم چنین تروریسـم بنیادگـرا احتمـالا ً تـا سـال های طولانی با مـا خواهد بود؛ امـا با وجود ایـن، هزینه های کمرشـکن دو جنگ عراق و افغانسـتان و نتیجه مبهم آنها باعث شده ما تقریباً مطمئن باشـیم کـه رهبران غربـی (بخوانید رئیس جمهور ایـالات متحده) بـرای مدتی طولانی حداکثـر تلاش خود را خواهند کرد که دسـت بـه چنین کاری نزننـد. به عبارت دیگر، می توانیـم تقریبـاً مطمئن باشـیم که آینده، مشـابه حـال نخواهد بود. اگرچـه ادامه اش را نمی تـوان پیش بینـی کرد.

استراتژیسـت های نظامـی غربـی بـر ایـن باورنـد کـه در طول ۴۰ سـال آینـده، در مقایسـه بـا همیـن دوران ، موجودیت جهـان غرب مـورد تهدید جدی قـرار نخواهـد گرفـت. ویرانگری و مرگبـاری مفرط دو جنگ جهانی و به پایان رسـیدن رقابـت به شـدت خطرنـاک اتمـی ایـالات متحـده و اتحـاد جماهیـر شـوروی احتمال بـروز جنـگ بی قید و شـرط میـان قدرت های بـزرگ را پاییـن آورده (البتـه این جنگ غیرقابـل تصـور هم نیسـت) و ایـن کاهش احتمـال جنگ میـان قدرت های بـزرگ از زمـان تولـد دولـت ـ ملت هـای مدرن بی سـابقه بـوده اسـت. در واقع میـزان مرگ ومیر در انـواع جنگ هـا در طـول نیـم قـرن ـ از ۱۹۴۶ تـا ۲۰۰۶ ـ به شـدت کاهـش یافتـه است.



امـا ماجـرا بـه ایـن سـادگی ها هم نیسـت. خبـر بـد این کـه برنامه ریـزان دفاعی با بلاتکلیفی هـای بزرگ تـری دربـاره جنگ های آینده روبه رو هسـتند: اینکـه با چه نوع جنگ هایـی روبـه رو خواهیـم بـود و اینکـه تهدیدات قرار اسـت از کجا بیایند و پاسـخ بـه ایـن سـؤال مهم که رشـد سـریع و غیرقابـل پیش بینی فنـاوری چه معنایـی برای دوسـتان و دشـمنان دارد؟

بـه هـر حـال، بـا وجـود غیرقابل پیش بینـی بـودن ماجرا ـ احتمـال وقـوع ماجرایی در اندازه 11سـپتامبر در همین ماه آینده اصلاً بعید نیسـت ـ برنامه ریـزان دفاعـی مجبورند تصمیماتی بگیرند که روی شـکل جنگ هـای چهار دهه آینـده تأثیـر جـدی بگذارند. یکـی از مهم تریـن مثال هـا در این حوزه، بحث توسـعه تجهیـزات نظامـی اسـت: این که توسـعه یک سیسـتم جدید تسـلیحاتی چقـدر طول خواهـد کشـید و تـا چه زمانـی قرار اسـت در ناوگان باقـی بماند؟

بهتـر اسـت برنامـه جنگنـده تهاجمـی مشـترک را مثال بزنیـم کـه پرهزینه ترین برنامـه دفاعـی ـ صنعتـی تاریخ به حسـاب می آید و طبق گفته پنتاگـون 3/1 تریلیون دلار هزینـه خواهد داشـت. در جریان این برنامه نـاوگان هوایی ایالات متحده، انگلیس، ترکیـه، ایتالیـا، اسـترالیا، هلند و متحدان شـان بـا هواپیماهای جنگنـده و هواگردهای تهاجمـی جدیـد و پیشـرفته ای جایگزین خواهند شـد. یکی از این جنگنده هـاF-35 اسـت کـه جنگنـده چندمنظـوره به حسـاب می آیـد و توانایـی انجـام مأموریت هـای نظامـی متنوعـی (هوا بـه زمین و هـوا به هـوا) را دارد.

قـرار اسـت F-35 از حـدود سـال ۲۰۲۰ به سـتون فقـرات نیروهای هوایـی ایالات متحـده و دیگـر کشـورهای غربـی تبدیـل شـود و دسـت کم تـا سـال ۲۰۶۵ ایـن موقعیـت را حفـظ کنـد. اگرچه عـده کمـی از تحلیلگران دربـاره برتری ایـن جنگنده کـه نرم افزارهـا و حس گرهای به شـدت پیچیـده دارد کـه بـه آن اجـازه می دهد هـر مأموریتـی را انجـام دهـد ، تردیـد دارنـد. امـا منتقدان بر ایـن باورند کـه برخالف برآوردهـای اولیـه، تولیـد ایـن جنگنده بسـیار هزینه بر اسـت؛ همچنین بـُرد عملیاتی آن ۶۰۰ مایـل (۹۶۵ کیلومتـر) اسـت کـه ایـن می توانـد پایگاه هـای زمینـی پیرامون آن را در معـرض حملـه قـرار دهد. منتقـدان می گوینـد به خاطر تغییـرات در شـکل جنگ ها و نـوع دشـمنان ایـالات متحده، نیـروی هوایی این کشـور به جای F-35 بـه هواگردهای تهاجمـی بـا بـرد طولانـی نیـاز دارد و این یعنی پهپـاد* (پرنـده هدایت پذیـر از دور). پنتاگون قرار اسـت بیـش از ۲۴۰۰ فرونـد F-35 خریداری کنـد. زمانـی که بودجه کافـی در اختیار داریـد می توانید هرچه دلتان خواسـت بخرید امـا وقتـی که بودجه های نظامـی محدودتر می شـوند، حتـی نمی دانید که سـرمایه گذاری و خریـد پیشـرفته تریـن جنگنده چندمنظوره دنیا کار درسـتی اسـت یـا نـه. بـه هـر حـال در چند سـال آینده مشـخص خواهد شـد کـه این خریـد خیلی منطقـی یا خیلـی احمقانه بوده اسـت.

خوشـبختانه درک نقـاط حسـاس احتمالـی کـه باعث شـعله ورشـدن آتش جنگ می شـوند احتمـالاً سـاده ترین بخـش ماجراسـت. در طـول سـال های آینـده مـردم بر سـر چیزهایـی خواهند جنگید کـه پیش از این هـم جنگیده اند: منابـع، قلمرو، قبیله، مذهب، ایدئولوژی و دیگر تنش ها و سـوءتفاهم هایی که ناشـی از رقابت میان کشـورها بـوده اسـت.

خبـر بـد اینکه ایـن عوامل احتمـالاً به شـیوهای متفـاوت از امـروز با هم ترکیـب می شـوند و کار پیش بینـی را سـخت تر می کننـد. در طـول چهل سـال آینده جمعیـت جهـان بـه سـمت ۹ میلیـارد نفـر حرکت خواهـد کرد و تأثیـرات گرم شـدن زمیـن بیشتربـه چشـم خواهـد آمـد و رقابـت بـر سـر منابـع و بی ثباتـی اجتماعـی ناشـی از آن شـدیدتر خواهد شـد. گروهی از متخصصـان انرژی از مدتهـا پیـش نسـبت به پایـان منابع نفتـی هشـدار داده اند اما کشـف ذخایـر جدید و روش هـای تـازه برای اسـتخراج از زیر دریا و پیشـرفت و ارزان شـدن روش اسـتخراج نفـت و گاز از سـنگ نفـت زا باعث شـده ایـن پیش بینی ها بـا تردید روبه رو شـوند. اما وضعیت سیاسـی غیرقابـل پیش بینی در تعـداد زیادی از کشـورهای تولیدکننده نفت (نه فقـط در خاورمیانه)، آسـیب پذیری مسـیر نفتی خلیج فـارس در برابر نقش آفرینان دولتـی و غیردولتـی و هم چنیـن رقابـت قدرت هـای بزرگ بر سـر ذخایر انـرژی قطب شـمال جایـی بـرای خوشبینی نفتـی باقی نمی گـذارد.

البتـه در سـال های منتهـی بـه ۲۰۵۰ احتمـالاً نفـت بزرگ ترین عامـل جنگ های مرتبـط بـا مـواد اولیـه و خـام نخواهد بـود. در سـال های بعـدی، این دسـته از تنش ها عوامـل مختلفـی خواهنـد داشـت. یکـی از ایـن عوامـل آب اسـت. آب هم چنـان یکی از عناصـر ضـروری زندگـی بشـر محسـوب می شـود؛ امـا گرم شـدن زمیـن، روش های فرسـاینده کشـاورزی و فشـار فزاینـده جمعیـت بدون تردیـد باعث کمبـود بیشترآن خواهـد شـد. یمـن کـه در طـول سـال های اخیـر درگیـر خشـونت های فراوانـی بوده احتمـالاً اولیـن کشـوری خواهد بود کـه ذخایر آبش واقعاً تمام خواهد شـد. پاکسـتانِ بی ثبـات و هسـته ای کـه هم بـا جمعیت بالاتر از حد مجاز دسـت و پنجـه نرم می کند و هـم بـا حضـور فراگیر تروریسـم، زمانـی به رود سِـندِ پرتوان تکیه داشـت که صنعت کاشـت کتـان و برنـج را در ایـن کشـور زنـده نگاه می داشـت اما حالا سِـندِ به سـختی خـود را بـه دریا می رسـاند.

آب یکـی از مهم تریـن موانـع رسـیدن خاورمیانه به آرامش اسـت: بدون سـفره های آب زیرزمینی کرانه غربی و دسترسـی به سـرآب های رود اردن، اشـغالگران سـرزمین فلسـطین باید به دنبال تغییر در سـبک زندگی خود باشـند و می توان گفت روند صلح بـا سـدی به نـام کم آبـی روبه روسـت. کم آبـی حتـی می تواند بر رشـد اقتصـادی چین تأثیـر منفی بگذارد و سیاسـت خارجی حزب کمونیسـت را تهاجمی تر کنـد. کم آبی و گرم شـدن هـوا در سـال های آینـده یکـی از عوامل اصلـی مهاجرت های بـزرگ خواهد شـد کـه هرکـدام از آنهـا می تواننـد بـه جدالی مسـلحانه ختم شـوند: یک طـرف این جنگ کسـانی هسـتند که می خواهند به کشـوری بهتر برسـند و طرف دیگر کسـانی کـه می خواهند جلـوی این گـروه را بگیرند.

احتمـال این کـه در چهـار دهـه آینـده مناقشـات ارضـی باعـث جنگ هـای بزرگ بشـوند بـالا نیسـت امـا ایـن گونه تنش هـا به احتمـال زیـاد باعث جنگ هـای کوچک خواهند شـد. هم چنان که جنگ فالکلند در سـال۱۹۸۲ بین انگلیس و آرژانتین نشـان داد دلخوری هـای قدیمـی اگر بـا بی پروایی نظامی و فرصت طلبی (یا اسـتیصال) همراه شـود می توانـد در غیرمنتظره تریـن شـرایط و غیرمنتظره تریـن مکان هـا باعـث جنگ شـود.



بـدون تردیـد کشـمیر و فلسـطین اشـغالی جـزو خطرناک ترین نقاط حسـاس در قـرن بیسـت و یکـم خواهنـد بـود اما مناطق آسـیب پذیر دیگـری هم وجـود دارند. هم چنـان کـه چیـن ظرفیت نظامیش را گسـترش می دهـد و اعتماد به نفسـش را بالا می بـرد، تایـوان بـه یکـی از مهم تریـن نگرانی هـای برنامه ریـزان نظامی امریـكا تبدیل می شـود. تنش هـای ارضی متعددی میان چین و همسـایگانش بر سـر چندین جزیره در غـرب اقیانـوس آرام وجـود دارد و این هـا ممکـن اسـت هـر لحظه حالـت خطرناکی پیدا کنند.

جنگ‌های مذهبی

اگـر در قرن بیسـتم جنگ ها بر سـر ایدئولـوژی بودند در قرن بیسـت ویکم احتمالا تعـداد زیـادی از جنگ هـا بهانه هایـی مذهبـی خواهند داشـت. با وجـود امیدهایی که »بهـار عربـی» در سـال ۲۰۱۱ برانگیخـت، افراط گرایـی هم چنـان بـه پیـکار طولانـی خـود بـا ارزش هـای غربـی ادامـه می دهد و بی میلـی غرب به تکـرار تجربه افغانسـتان و تضعیـف دکتریـن مداخله گرایـی لیبـرال باعث خواهد شـد تعـداد دولت های ضعیف و درآسـتانه سـقوط در منطقه بالا رود و گزینه های پیش روی شـبکه های تروریسـتی افزایـش پیـدا کند.



اگر پاکسـتانِ مسـلمان و هندِ اکثـرا هندو نتوانند راهـی برای پایان دادن بـه اختلاف بـر سـر کشـمیر پیـدا کننـد که هـم مناقشـه ای ارضی اسـت هم مذهبـی ، حملات تروریسـتی پراکنـده کنونی به خصوص علیه هندِ مرفه تر گسـترش می یابـد و ممکـن اسـت به مرحله ای برسـد کـه از دیـد هندوها غیرقابـل تحمل تلقی شـود. نتیجه چنین تنشـی ممکن اسـت بـه اولین جنگ بیـن دو قدرت اتمـی در دنیا و شـاید اولیـن تبـادل آتش اتمی منجر شـود. در خاورمیانـه هـم اعـراب کم کـم بـه ایـن نتیجـه می رسـند کـه ایـالات متحـده نمی توانـد متحـد قابل اطمینانی باشـد و همزمـان که از نفوذ امریكا در منطقه کاسـته می شـود ممکن اسـت آنها به این نتیجه برسـند که در خاورمیانه جدید، دسـتیابی به بمب اتـم راه ماندگاری اسـت.

در سـال ۲۰۱۱ مرکـز تحقیقاتـی امریكایـیRAND روندهـای بزرگ نظامـی را که در دهه هـای منتهـی بـه ۲۰۵۰ سـرعت می گیرند بررسـی کـرد و توضیـح داد که چگونه ایـن روندهـا باعث می شـوند ارتـش ایالات متحده نتواند خـود را به روز کنـد و با بحران مواجه شـود.

اولیـنِ ایـن روندهـا تغییـرات فناورانه و راه های دسترسـی به آنهاسـت که می تواند برتـری نظامـی غـرب را بـه چالـش بکشـد. تـا آن جـا کـه مـردم دنیـا به خاطـر دارند ایـالات متحـده همیشـه بـه طـور قابـل ملاحظـه ای در حـوزه فناوری های هـر چهار قلمـرو نظامـی (زمیـن، دریا، هـوا و فضا) از بقیه برتر بوده است. امـا این رونـد در حال تغییر اسـت. ارتبـاط از طریـق اینترنـت و نرم افزارهـای رمزگـذاری روی متون، موشـک های ارزان هدایت شـونده از راه دور و خمپاره هـا، سیسـتم های سـبک و قابـل حمـل دفـاع هوایی، جنگ افزارهای ضدماهواره، موشـک های ضدکشـتی و موشـک های بالسـتیک ِ دوربـرد به شـدت دقیـق کـه توانایـی حمـل کلاهک هـای اتمـی را دارند همـه و همه در حـال تغییـر دادن ظرفیت هـای نظامی دشـمنان بالقـوه ایالات متحده هسـتند؛ از چیـن کـه کم کـم به رقیـب هم قـدرت امریكا تبدیل می شـود و از همـه توانایی های ذکرشـده برخوردار و در حـال اضافه کـردن توانایی هـای تـازه اسـت تـا گروه‌هایـی مثل حـزب‌الله که فقط بخشـی از ایـن توانایی ها را دارند اما در جریـان جنگ ۲۰۰۶ ثابـت کـردند کـه می توانـند بـه طـوری کارآمـد علیـه ارتش هـای مجهـز و آموزش دیده مؤثـر باشـند. و موشـک های ایرانی که گاهـی اوقات فقـط چندصد دلار هزینـه اش کرده انـد ولی اسـرائیلی ها را مجبـور می کنـد میلیون هـا دلار خـرج سـپر دفاع موشکی کنند.

بـه علاوه نمی تـوان از ظهـور فضای سـایبر به عنـوان قلمرو پنجـم نظامی غافل شـد. جنگ سـایبری از جنبـه تکنیکی به دولت هـا و بازیگـران غیردولتی ضعیف امـا بـه لحـاظ نظامی ماهـر، قـدرت مقابله بـا بازیگـران بزرگ تـر را می دهـد. آنچه ماجـرا را پیچیده تـر می کنـد ایـن اسـت کـه فعلاً کشـف مبـدأ اصلـی هـر حمله آن چنان آسـان نیسـت و این یعنی واکنش مناسـب یا جلوگیری از حملات بعدی کار سـاده ای نخواهـد بـود. زیرسـاخت های نظامـی و شـهری تاکنـون بیش تریـن آسـیب ها را از حملات سـایبری دیده انـد..