جرم دستکاری بازار

برخی از ناهنجاری های بازار سرمایه به میزانی بر بازار سرمایه اثر منفی دارند که اعمال ضمانت اجرای انضباطی برای احتراز از آنها کفایت نمی کند .

لازم است برخورد شدیدتری در مواجهه با آنها صورت گیرد و لذا اعمال مجازات از جمله راه حل های در نظر گرفته شده برای مقابله با این دسته از ناهنجاری ها است.جرم دستکاری بازار عملی غیر قانونی به منظور کاهش یا افزایش قیمت اوراق بهادار در بازار است.هدف از دستکاری بازار تغییر قیمت اوراق بهادار یا تغییر دیدگاه فعالان بازار در مورد قیمت واقعی اوراق بهادار است.مقابله با جرم دستکاری بازار امری مهم برای حفظ کارایی بازار است.(سلطانی،محمد،حقوق بازار سرمایه).

اصطلاحات مهم بازار سرمایه

قبل از ورود به ماهیت بحث ضروری است در خصوص  چند اصطلاح توضیحاتی داده شود:

بازار:به معنای محلی است که در آن خریداران و فروشندگان با یکدیگر مواجه می شوند و معاملات خود را انجام می دهند.این محل پیش تر صرفاً فیزیکی بود اما امروزه بازار می تواند الکترونیکی باشد و محل جغرافیایی مشخصی نداشته باشد.

بازار پول:بازار پول بازاری برای دادوستد پول و دیگر دارایی های مالی جانشین نزدیک پول است،همچون چک،سفته و برات که سررسیدی کمتر از یک سال دارند.بازار پول بانک محور است.

بازار سرمایه:در نقطه مقابل بازار پول بازار سرمایه به بازار دادوستد ابزارهای مالی با سر رسید بیش از یک سال و دارایی های بدون سر رسید اطلاق می شود.این بازار اوراق بهادر محور است.

بازار مالی:مجموع بازار پول و بازار سرمایه را بازار مالی می نامند.در هر دو بازار پول و سرمایه اوراق بهادار منتشر می شوند و تفاوت در سررسید آنها است.

بازار اوراق بهادار:بازار اوراق بهادار وسیله ای است تا سرمایه های خرد تجمیع و سرمایه گذاری توسط اشخاص متخصص نیازمند به وجه نقد تسهیل گردد. بورس اوراق بهادار بازاری متشکل  و منسجم و مصداق بارز بازار سرمایه است.

ناشران اوراق بهادار:ناشر شخص حقوقی است که اقدام به انتشار اوراق بهادار و عرضه آن به عموم می نماید و بدین ترتیب وجوه لازم برای فعالیت در عرصه اقتصادی را کسب می کند(سلطانی،محمد،حقوق بازار سرمایه).

شیوه های جرم دستکاری بازار

 به دو شیوه اصلی دستکاری مبتنی بر معاملات و دستکاری مبتنی بر اطلاعات صورت می پذیرد.

دستکاری مبتنی بر معاملات

 مبتنی بر معاملات تنها از طریق خرید و فروش اوراق بهادار صورت می گیرد. در این روش یک یا چند گروه قدرتمند از فعالان بازار قیمت ها را در جهت منافع خود و دستیابی به سود دستکاری می کنند. این اشخاص با ایجاد نوسان در قیمت ها ممکن است قیمت اوراق بهادار را کاهش دهند و اقدام به خرید سهام کنند.  یا با افزایش آن اقدام به واگذاری سهام خود و کسب منفعت نمایند(سلطانی،محمد، حقوق بازار سرمایه).

 دستکاری مبتنی بر اطلاعات

دستکاری مبتنی بر اطلاعات از طریق انتشار اطلاعات نادرست و گمراه کننده در خصوص ناشران یا اوراق بهادار مورد داد و ستد در بازارهای مالی انجام می شود(قربانی،مجید،دستکاری بازار اوراق بهادار). باید توجه داشت که وجود عنصر اطلاعات نهانی در جرم دستکاری بازار مبتنی بر اطلاعات ضرورت ندارد. جرایم مرتبط با اطلاعات نهانی در نوشتار بررسی جرم معامله متکی بر اطلاعات نهانی  مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در ادامه این نوشتار تفاوت این دو جرم مورد بررسی قرار گرفته است.

عناصر تشکیل دهنده جرم

برای تحقق هر جرمی لازم است سه رکن یا عنصر قانونی،مادی،معنوی یا روانی تحقق یاید.جرایم موضوع قانون بازار سرمایه ازجمله جرم دستکاری بازار نیز از این قاعده کلی مستثنی نیستند. بررسی دقیق تر ارکان تشکیل دهند جرایم را در مقالاتی تحت همین عنوان به اینده موکول می کنیم. در زیر سعی می کنیم با زبانی ساده سه رکن قانونی،مادی و روانی تشکیل دهنده جرم دستکاری بازار را بررسی کنیم.

یک – عنصر قانونی

مستند قانونی این جرم بند 3 ماده 46 قانون بازار است:((هر شخصی که اقدامات وی نوعاً منجر به ایجاد ظاهر گمراه کننده از روند معاملات اوراق بهادار یا ایجاد قیمت های کاذب و یا اغوای اشخاص به انجام معاملات بهادار شود))به مجازات حبس تعزیری از سه ماه تا یک سال یا به جزای نقدی معادل دو تا پنج برابر سود به دست آمده یا زیان متحمل نشده یا هر دو مجازات محکوم می گردد.

دو – عنصر مادی

هر فعلی که نوعاً منجر به ایجاد ظاهری گمراه کننده از روند معاملات یا ایجاد قیمت های کاذب یا اغوای اشخاص به انجام معاملات شود،عنصر مادی این جرم محسوب می شود،بنابراین مصادیق حصری در این زمینه وجود ندارد. این جرم از جمله جرایم مقید است. به این معنا که صرف اقدامات فرد کفایت نمی کند،بلکه باید این اقدامات منجر به ایجاد ظاهری گمراه کننده از روند معاملات یا ایجاد قیمت های کاذب یا اغوای اشخاص به انجام  معاملات شود و بازار را تحت تاثیر قرار دهد(میرزایی منفرد،غلامعلی،حقوق کیفری بازار اوراق بهادار).

سه – عنصر روانی

از نظر وجود عنصر روانی،تحقق جرم دستکاری بازار نیازمند سوء نیت عام و عمد در فعل است. با وجود این،گفته شده است با توجه به متن قانون که کافی می داند((اقدامات فرد نوعاً منجر به ایجاد ظاهری گمراه کننده … شود))،نیازی به عمد در فعل برای تحقق این جرم نیست و اقدامات سهوی نیز می تواندچنین نتیجه ای در پی داشته باشد(سلطانی،محمد،حقوق بازار سرمایه).

تفاوت جرم دستکاری بازار و معاملات متکی بر اطلاعات نهانی

دستکاری بازار و معاملات متکی بر اطلاعات نهانی تفاوت دارند.فردی که اقدام به بررسی جرم دستکاری بازار می نمایدبه دنبال آن است که دیگران را به وجود جهت خاصی در بازار متقاعد کند. اما فردی که معامله متکی بر اطلاعات نهانی انجام می دهد تلاش می کند حضور خود را در بازار پنهان سازد. بنابراین،دارنده اطلاعات نهانی،برخلاف دستکاری کننده بازار،برقیمت اوراق بهادار در بازار تاثیر گذاری ندارد. در حالی که در جرم دستکاری،شخص بر قیمت های اوراق بهادار در بازار تاثیر می گذارد. به علاوه،معامله متکی بر اطلاعات نهانی همیشه بر مبنای اطلاعات افشا نشده است. در حالی که در دستکاری بازار ضرورتی به وجود عنصر اطلاعات نهانی وجود ندارد(سلطانی،محمد،حقوق بازار سرمایه).

تفاوت جرم دستکاری بازار و تخلف معاملات هماهنگ شده

یکی از ویژگی های مهم و اصلی بازار بورس اوراق بهادار قانونمندی و شفافیت است. اقداماتی که موجب اغوای بازار یا سلب اعتماد سرمایه گذاران شود، با قید مجازات جرم انگاری شده و یا تخلف محسوب و مستوجب مجازات انتظامی متخلف است. از جمله این تخلفات انجام معامله هماهنگ شده برای دستکاری قیمت سهم است. انجام هرگونه معاملات هماهنگ شده برای ایجاد روند مشخص در عرضه و تقاضای سهم،یا دستکار ی قیمت ها در بازار تخلف محسوب می شود. گاهی میان جرم دستکاری بازار و تخلف معاملات هماهنگ شده خلط شده و به تفاوت های بارز این دو توجه نمی شود. بررسی تفاوت این دو از جهات گوناگون از جمله تعیین مرجع صلاحیت دار به رسیدگی و تعقیب و مجازات اهمیت دارد. رسیدگی به جرم دستکاری بازار در صلاحیت دادسرای جرایم اقتصادی است. رسیدگی به تخلف معاملات هماهنگ شده در صلاحیت سازمان بورس و اراق بهادار است.

مصادیق تخلف معاملات هماهنگ شده

از مهمترین مصادیق معاملات هماهنگ شده،می توان به موارد زیر اشاره کرد. این موارد حصری نیستند.

• ایجاد رقابت کاذب و هاهنگ شده برای افزایش یا کاهش قیمت سهم.
• خرید یا فروش سهام شرکت های با سهام پایین،شناوری کم و یا با حجم مبنای پایین از طریق یک یا چند کد معاملاتی مشخص.
• انجام معاملات ساختگی برخلاف عرف معاملاتی و اصول بازار به منظور گریز از مقررات.

روش های دستکاری بازار

بزهکاران از روش ها و ابزارهای گوناگونی بمنظور دستکاری بازار استفاده می کنند. از جمله آنها می توان به ارسال ایمیل و هرزنامه و انتشار اخبار جعلی در رسانه ها و شبکه های اجتماعی اشاره کرد. اصولا دستکاری بازار مبتنی بر سه روش پامپ و دامپ کلاسیک، روش دیگ بخار و روش عدد اشتباه یا قیمت دروغین است. ذیلاً به صورت مختصر به توضیح هریک خواهیم پرداخت.

روش پامپ و دامپ کلاسیک

در این روش کابران با مجموعه ای گسترده از اطلاعات دروغین بمباران می شوند. فرصت تفکر، تعقل و تحلیل از کابران سلب می شود .کابران ناخواسته به سمت سویی که تدوین کنندگان استراتژی  برنامه ریزی و هدف گذاری کرده اند حرکت و ناخودآگاه روی  سهم هایی که مورد نظر ایشان است سرمایه گذاری می کنند.

روش دیگ بخار

در این روش یک کارگزاری فروش دارایی های معلومی را به عهده می گیرد. با شیوه هایی روی  این دارایی بازاریابی انجام می دهد.اشخاص را برای سرمایه گذاری در آن تشویق و ترغیب و نهایتاً مجاب می کند طبعاً در اثر افزایش خرید مسیر رشد قیمت هموار می شود. به مجرد آنکه قیمت دارایی به محدود مورد نظر رسید کارگزار شروع به فروش دارایی می کند.

روش عدد اشتباه

شبکه های اجتماعی بستر مناسبی برای فعالیت های مجرمانه بزهکاران اقتصادی فراهم آورده است. در این روش بزهکاران با تشکیل گروه ها و شبکه های اجتماعی در پوشش تحلیل گر بازار،اصولاً با عضویت دوستان و آشنایان و چند تن از همدستان که نقش تایید کننده را به نوبت اجرا می کنند،پیام هایی در گروه ارسال می کنند که حاوی اطلاعات نادرست و قیمت های اشتباه است. با ایجاد جو روانی و دامن زدن به شایعات مبتنی بر قیمت اشتباه افراد را ترغیب به خرید سهم مورد نظر می کنند.سپس  با رشد قیمت آن و دستیابی به هدف مورد نظر شروع به فروش سهم می کنند.

سید احمد میرشاه محمد وکیل پایه یک دادگستری

کارشناس ارشد حقوق اقتصادی از دانشگاه شهید بهشتی، مشاوره با وکیل متخصص حقوق بازار مالی و بازار سرمایه